Ανεργία και άνεργοι

Η μάχη κατά της ανεργίας δεν είναι μόνο οικονομική. Είναι πρωτίστως πολιτική και ηθική

Του Απόστολου Δεδουσόπουλου  ------------------------------------------------------------------------------------------------- 1.            ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΜΕ ΤΗΝ ΑΝΕΡΓΙΑ Οι στατιστικές πηγές καταγράφουν την ταχεία αύξηση των ποσοστών ανεργίας σε ολόκληρη τη χώρα και για όλες τις ομάδες του πληθυσμού. Τα επίσημα στοιχεία δείχνουν ότι σύντομα ένας στους πέντε από αυτούς που ανήκουν στο εργατικό δυναμικό θα είναι άνεργος και άνεργη. Οι προοπτικές ανάκαμψης της οικονομίας είναι σαφώς αρνητικές, αλλά και στην περίπτωση που η ύφεση παραχωρήσει τη θέση της σε μια ασθενή ανάκαμψη, η ανεργία θα μείνει σε αυτά τα υψηλά επίπεδα ή και θα αυξηθεί ακόμη περισσότερο. Η ανεργία αυτής της έκτασης και διάρκειας συνεπάγεται τη δημιουργία, με μεγάλη ένταση, τριών ειδών προβλημάτων:                 Η πρώτη κατηγορία προβλημάτων θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως το μακροοικονομικό πρόβλημα. Η ύπαρξη ανέργων συνεπάγεται παραγωγή για την κοινωνία στο σύνολό της (την εθνική οικονομία) μικρότερη από εκείνη που θα ήταν σε θέση να πραγματοποιήσει.                 Η δεύτερη κατηγορία προβλημάτων σχετίζεται με την άσκηση της κοινωνικής πολιτικής έναντι των ανέργων. Η ανεργία δεν είναι μια απλή οικονομική μεταβλητή. Πίσω από τα απρόσωπα μεγέθη, τα ποσοστά και τις τάσεις δηλώνονται ανθρώπινες υπάρξεις και καταστάσεις. Πώς επιβιώνουν αυτοί οι άνθρωποι, πώς εξασφαλίζουν τους αναγκαίους πόρους για την συντήρησή τους; Τι σημαίνει η διόγκωση της ανεργίας και η παράταση του χρόνου παραμονής σε κατάσταση ανεργίας για τις κοινωνικές δομές; Ποιες είναι οι επιπτώσεις στους θεσμικούς μηχανισμούς του κράτους πρόνοιας ή στην δομή και συνοχή της οικογένειας; Τι συνεπάγεται αυτή η διόγκωση για τις κοινωνικές πρακτικές που συνήθως περιλαμβάνονται κάτω από τον ασαφή τίτλο «παραοικονομικές δραστηριότητες»; Ποιες είναι οι συνέπειες αυτών των δραστηριοτήτων για τη λειτουργία του οικονομικού συστήματος και την κοινωνική δυναμική; Αλλά, και τι σημαίνει για τον άνεργο η κατάσταση της ανεργίας, ποιες είναι οι ψυχολογικές της συνέπειες και πώς επηρεάζει την αυτοεκτίμησή του και τις συμπεριφορές του, την καθημερινότητά του, δηλαδή;                 Η τρίτη κατηγορία προβλημάτων αφορά την επίπτωση της αυξημένης ανεργίας και της διόγκωσης της παρατεταμένης και εμμένουσας ανεργίας πάνω στα μεγέθη και τις λειτουργίες της αγοράς εργασίας. Πώς επηρεάζονται τα μεγέθη (το εργατικό δυναμικό, η απασχόληση, το επίπεδο των μισθών και οι μισθολογικές διαφορές, η παραγωγή και η παραγωγικότητα), οι θεσμοί (τα συνδικάτα, το σύστημα κοινωνικής ασφάλισης, το εκπαιδευτικό σύστημα), οι πρακτικές (η πολιτική προσλήψεων-απολύσεων, η διάρθρωση των εσωτερικών αγορών εργασίας, οι εργατικές διεκδικήσεις, η συχνότητα, τα αιτήματα και η ένταση των απεργιών) από την ανασφάλεια της απασχόλησης και την πιθανότητα μείωσης του βιοτικού επιπέδου που συνεπάγεται ένα υψηλό επίπεδο ανεργίας και ένας μεγάλος χρόνος παραμονής στην ανεργία;                 Καμία από τις πιο πάνω ομάδες προβλημάτων δεν είναι ανεξάρτητη από τις λοιπές. Βεβαίως, το πολιτικό σύστημα φαίνεται να αγνοεί τόσο την ένταση, όσο και την έκταση του προβλήματος της ανεργίας, όπως και την πολλαπλότητα των συνεπειών της. Αντιθέτως, χρησιμοποιεί την ανεργία ως μηχανισμό διασφάλισης της παθητικής συναίνεσης, αλλά και ως ευκαιρία ανασύνθεσης και αναβίωσης παραδοσιακών και παρωχημένων μηχανισμών άγρας εκλογικής πελατείας (ΜΚΟ).                 Όμως, τι σημαίνει να είσαι άνεργος; Πώς αισθάνεται ένας εργαζόμενος που χάνει τη δουλειά του σε μια ηλικία που η εργασιακή αποκατάσταση είναι πιο δύσκολη από το να κερδίσει κάποιος το λαχείο; Ποιες συμπεριφορές εντέλλεται η βιωμένη ανεργία; Τι σημαίνει αυτό το τρομακτικό ποσοστό ανεργίας των νέων για την επαγγελματική τους ζωή;                 Ας εστιαστούμε σ΄αυτά τα ερωτήματα, όσο επιτρέπει ο χώρος. 2.            ΤΟ ΣΚΛΗΡΟ ΒΙΩΜΑ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑ Η ανεργία δε θέτει σε κίνδυνο μόνο το επίπεδο διαβίωσης του άνεργου, καθώς στερείται των αναγκαίων χρηματικών πόρων που ήταν διαθέσιμοι διά του μισθού. Ακυρώνει τον χωρο-χρονικό διαχωρισμό που είναι σύμφυτος με την εμπέδωση της μισθωτής εργασίας ως κυρίαρχης κοινωνικής μορφής εργασίας. Ο διαχωρισμός του χώρου σε χώρο εργασίας και χώρο της ιδιωτικής ή δημόσιας ζωής, ο χωρισμός του χρόνου σε χρόνο αφιερωμένο στην εργασία έναντι αμοιβής και σε χρόνο «ελεύθερο», αφιερωμένο στις λοιπές υποχρεώσεις και καθήκοντα ουσιαστικά, ακυρώνεται για να αφήσει στη θέση του έναν ενιαίο χωρο-χρόνο, ο οποίος, αντί να διαθέτει στοιχεία ατομικής ελευθερίας, αποκτά τα χαρακτηριστικά του κενού. Εν μέρει γιατί ο «ελεύθερος» χρόνος και η επιτέλεση των καθηκόντων απαιτούν χρηματικούς πόρους για να αποκτήσουν περιεχόμενο στις σύγχρονες καταναλωτικές κοινωνίες.                 Ουσιαστικά, όμως, το κενό δεν μπορεί να καλυφθεί δια της κατανάλωσης, ακόμα και αν αυτή ήταν εφικτή. Η απόλυση ή η άρνηση πρόσληψης δηλώνουν με κατηγορηματικό τρόπο στον άνεργο και στον οικογενειακό και κοινωνικό του περίγυρο ότι η εργασία του δεν χρειάζεται στην οικονομία, ότι ο ίδιος είναι περιττός. Δεν υπάρχει θέση διαθέσιμη στην κοινωνία.                 Απαξίωση και απόρριψη. Το αίσθημα της απαξίωσης και της απόρριψης είναι βαθειά τραυματικό στον άνεργο. Οδηγεί σε ψυχικές διαταραχές, με κυριότερη την κατάθλιψη, όπως μελέτες ψυχιάτρων έχουν αποδείξει ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1930. Δεν είναι η εργασία του άχρηστη, είναι ο ίδιος άχρηστος. Να σημειώσω εν τάχει ότι η κρατούσα οικονομική θεωρία και η εφαρμοζόμενη πολιτική αντιμετωπίζουν τον άνεργο ως υπεύθυνο για την ανεργία. Να θυμίσω την έννοια του «απασχολήσιμου» και των νοηματικών συνεπαγωγών της. Η ενοχοποίηση του θύματος για να διασωθεί ο ένοχος δεν είναι ένα δικαστικό δράμα, χιλιοπαιγμένο στις δικαστικές αίθουσες και στην τέχνη, παίζεται καθημερινά και υπόγεια, αλλά κραυγαλέα και βοερά, στον δημόσιο λόγο. Ο άνεργος, άλλωστε, δεν μιλά δημοσίως, δεν έχει λόγο στα συνδικάτα, στην πολιτική, στον τύπο, στην τηλεόραση.                 Ο άνεργος ιδιωτεύει. Προσπαθεί να επιβιώσει λάθα. Στο κλειστό σπίτι, σε μακρινές διαδρομές που η συνάντηση με γνωστούς και συναδέλφους να είναι απίθανη, στη δημιουργία μιας εικονικής αναπαράστασης του εαυτού του, ενσυνείδητα ψεύτικης, ενός «δήθεν». Η οργάνωση της σχιζοφρένειας δεν είναι θέμα, επίσης, κινηματογραφικών ταινιών. Είναι η απτή πραγματικότητα.                 Τα σκληρά. Αλκοολισμός, ναρκωτικά, επιθετικότητα, διάλυση της οικογένειας. Περιθώριο. Ισορροπώντας σε τεντωμένο σκοινί, ο άνεργος, ανάμεσα στην ατομική του αξιοπρέπεια, όση διαθέτει και όση του έχει απομείνει, και στην ανάγκη επιβίωσης, διαισθάνεται ότι τα όρια μεταξύ του καλού και του κακού, του κοινωνικά αποδεκτού και του κοινωνικά μη αποδεκτού, έχουν γίνει ασαφή. Και αυτή η ασάφεια των ορίων καθιστά πρόσφορη τη διάβαση από το εδώ στο εκεί. 3.            ΚΑΙ ΤΩΡΑ, ΤΙ; Η ελληνική κοινωνία αντιμετωπίζει σήμερα προβλήματα τεράστια, καθώς στερείται των αναγκαίων θεσμικών μηχανισμών που υποδέχονται τα θύματα της ανεργίας. Δεν έχουμε επιδόματα ανεργίας, δεν έχουμε προνοιακά βοηθήματα, δεν έχουμε κοινωνικές υπηρεσίες, μειώνουμε την πρόσβαση στην εκπαίδευση, την υγεία και τη φροντίδα των απόμαχων. Αντί της καταστολής της ανεργίας επιλέγεται η καταστολή των ανέργων, των ενδεχομένων κινδύνων που συνεπάγεται για τη δημόσια τάξη αυτός ο τεράστιος αριθμός ανέργων. Πιστεύουν οι κρατούντες ότι η συνεκτικότητα της ελληνικής οικογένειας είναι ικανή να διαφυλάξει τα μέλη της από τη δοκιμασία της ανεργίας. Πλάνη μεγάλη. Η σύγχρονη ελληνική οικογένεια αδυνατεί πλέον να αναπληρώνει την ηχηρή απουσία της κοινωνικής πολιτικής.                 Η ανάγκη οι άνεργοι ως σύνολο και ως άτομα, καθένας ξεχωριστά, να αισθανθεί χρήσιμος στην κοινωνία ξανά, πολίτης με λόγο, άξιος σεβασμού από όλους μας, είναι τόσο προφανής. Ας είμαστε στο πλευρό τους. Η μάχη κατά της ανεργίας δεν είναι μόνο οικονομική, είναι πρωτίστως πολιτική και ηθική. Αλλιώς, ίσως, αύριο, να είμαστε κι εμείς και τα παιδιά μας, ένας ακόμα αριθμός στις στατιστικές καταγραφές της ανεργίας.                 Πηγή: Γιατί όχι;